تخت جمشید بدون شک مهمترین سایت تاریخی/باستانی ایران است؛ مجموعه ای شگفت انگیز از کاخ ها و کنده کاری های هنرمندانه، مربوط به دوره هخامنشیان.

احداث تخت جمشید (که یونانی ها آنرا پارسه پولیس نامیده اند) از زمان داریوش اول هخامنشی (سال 518 پیش از میلاد) شروع شده و ساخت آن 120 سال بطول انجامیده است. تخت جمشید در دامنه کوه مهر بنا شده و از کاخ های متعدد تشکیل شده است: کاخ آپادانا، کاخ تچر، کاخ مرکزی، هدیش، صد ستون، سه دری، ... .

ورود به تخت جمشید از طریق دو پلکان متقارن امکانپذیر است که تعداد پله های هر طرف دقیقاً 111 عدد است. پس از عبور از پلکان اولین بنایی که جلب توجه می کند، دروازه ملل است که یکی از شاهکارهای تاریخ ایران است؛ دروازه ای بزرگ با دو مجسمه شیر دو طرف آن.

تمامی مهمانان تخت جمشید پس از ورود از این دروازه وارد سالن بار عام می شده اند تا اجازه حضور در کاخ صد ستون (محل پذیرایی از سران کشورها) را دریافت نمایند.

مجموعاً 3000 نقش برجسته در تخت جمشید قرار دارد که تمامی آنها با دقت و زیبایی تمام روی سنگ های کوه مهر حکاکی شده اند؛ نقش هایی از پادشاهان هخامنشی، سربازان و نمایندگان سایر کشورها.

می توان صدها صفحه درباره تخت جمشید و هنر معماری اش نوشت، می توان یک روز کامل را در تخت جمشید گذراند و از زیبایی های آن لذت برد، می توان با نگاه به سالن ها، کاخ ها، راهروها و تالارها، تخت جمشید را در ذهن بازسازی کرد و در آن به گردش پرداخت.

کنار این سایت، موزه کوچکی وجود دارد که برخی اشیاء بدست آمده از تخت جمشید را در آن به نمایش گذاشته اند، البته اغلب اشیاء تخت جمشید در British Museum لندن، لوور پاریس و موزه ایران باستان تهران نگهداری می شوند.

در صورتیکه از کوه مهر بالا بروید، آرامگاه اردشیر اول و دوم هخامنشی را در دخمه هایی سنگی می یابید که نقش های زیبایی از سربازان هخامنشی بر دیواره هایش حک کرده اند. آرامگاه شاهان هخامنشی (به غیر از کوروش که در پاسارگاد است) همگی در نقش رستم قرار دارند، اما به علت کمبود جا در نقش رستم، این دو شاه هخامنشی در تخت جمشید به خاک سپرده شده اند.

در سال 330 پیش از میلاد، تخت جمشید به دست اسکندر مقدونی به آتش کشیده شد و پس از آن دیگر هیچگاه بازسازی نشد.